OOSTERZEE

In Oosterzee lag rond 1200 een kasteel van de graaf van Holland. Onbekend is waar het heeft gelegen; omdat het als tegenwicht tegen de burcht te Kuinre was bedoeld, en omdat rond 1400 Schoterzijl een strategisch punt blijkt, zou men kunnen denken aan het op een inversierug gelegen Huis te Velde in het zuiden van het dorpsgebied. Voorts kunnen in Oosterzee enkele grietmanshuizen worden aangewezen.

Sthynthiema

Op zijn kaart van 1664 geeft Schotanus een huis Stintjema als adellijke of eigenerfde state aan, dichtbij de grens met Echten. Een ononderbroken eigendomsgeschiedenis van het huis of een genealogie van de familie valt niet op te stellen, maar over de positie van de grietmannenfamilie Sthynthiema in Lemsterland is wel het een en ander bekend.

Augustinus Sthynthiema was aan het eind van de 15de eeuw grietman in Lemsterland. Volgens de overlevering binnen de familie van de 16de-eeuwse geschiedschrijver Hamconius, die van hem zou afstammen, sneuvelde hij in de slag bij Laaxum in 1498.

In de 16de eeuw waren Sthyntiema's opnieuw rechters in Lemsterland. Genoemd worden dan: Jochum Idtsz Styntiema, dijkgraaf beoosten Rodeklif en in 1557 voogd over de kinderen van Sipke Anskis te Eesterga, die waarschijnlijk ook tot de familie behoorde, en Jochums zoon Idzard Sthyntiema, in 1571 dijkgraaf en in 1572 grietman van Lemsterland. Met de Terwisga's uit Ooststellingwerf en de Sickinga's bestonden huwelijksrelaties.

Een zoon van genoemde Sipke Anskes te Eesterga - ik duid hun familie aan met de werknaam "Sthynthiema-Eesterga" -, Anske Sipkes, trouwde met de grietmansdochter Lioeits Carste Piersdr, uit Oosterzee, stammend uit de familie "van Echterbrug". Door dit huwelijk vererfden goederen in Eesterga, Oosterzee en Delfstrahuizen aan hun nakomelingen. Anskes schoonzoon Jaen Aenckes alias Iancke Oosterzee was grietman van Lemsterland; diens zoons waren in 1622 eigenaars van twee voorname huizen in Oosterzee.

Anskes zoon Sipcke Ansckes werd in 1587 ook Ciprianus Styntiema genoemd.4012 Hoewel er ongetwijfeld van een verband sprake is, kon de geschiedenis van deze personen nog niet via het stem- en floreencohier met die van het in 1664 aangegeven huis Stintjema in verbinding worden gebracht.

Het Blauwhuis en de state Oosterzee

Kerste Piers was van 1539 tot 1571 grietman van Lemsterland. Hij was afkomstig van Echterbrug, waar hij goederen bezat ter weerzijden van de naar zijn vader genoemde Pier Karstes sloot. Hij woonde ten noorden van deze sloot, dus onder Delfstrahuizen. Ik noem zijn familie gemakshalve "van Echterbrug".

In 1540 werd hij aangemaand zich als grietman binnen zijn grietenij te vestigen. Hij zegde dat toe, maar verdedigde zich tegelijk dat hij woonde zoe nae by de gryetenye van Lempster Vyfgae, dat men mit twie schoeten van eenen boege dar inne soude moegen (kunnen) schieten. Hij vestigde zich te Oosterzee, waar hij inderdaad land aankocht en waar later, in de jaren 1582/1587, Kerste Piers sate nog werd genoemd.

Kerste Piers had twee dochters, die beiden met een man uit de familie "Sthynhiema-Eesterga" trouwden. In het bezit van hun nakomelingen vallen later ondermeer de goederen van Kerste Piers te Delfstrahuizen en Oosterzee terug te vinden. Waarschijnlijk ligt ook de oorsprong van (één van?) de beide in 1622 door Winsemius genoemde huizen van de familie Van Oosterzee in dit bezit van Kerste Piers: Oosterzee heeft het Blauw-huys van den grietman - Christiaen Oosterzee - by hem bebout ende met een gracht ghesterckt, ende is noch een state te Oosterzee van den ouden grietman Iancke Oosterzee, Bernardus Oosterzee ghehorende.

Winsemius beeldde het huis van Chr. Oostersee als adellijk huis af, niet ver ten oosten van het rechthuis en de Molensloot af. De door Winsemius genoemde Iancke Oosterzee, oftewel Jaen Aenckes uit Eesterga, want hij werd waarschijnlijk bedoeld, was van 1584 tot 1611 grietman van Lemsterland. Zijn goederen te Oosterzee werden ingebracht door zijn eerste vrouw, Lol Anske Sipckesdr, die ze van haar moeder Lioeits Carste Piersdr erfde. De laatste was op haar beurt dochter van de grietman Kerste Piers die zich na 1540 in Oosterzee gevestigd had. Christiaen en Bernardus Oosterzee, de eigenaars van het omgrachte Blauw-huys en van de state te Oosterzee, waren zoons van Jaen Aenckez en dus achterkleinkinderen van Kerste Piers. Zij noemden zich bij hun inschrijving aan de universiteit Eurothalassius ("van Oosterzee").

Interessant is dat het waarschijnlijk dus nieuw gestichte grietmanshuis in het midden van de 16de eeuw nog "met een gracht gesterkt" werd. De verdere eigendomsgeschiedenis van het huis kon via stem- en floreencohieren nog niet worden getraceerd. Eekhoff gaf het in 1853 aan; opmerkelijk is dat rond de huisplaatsen van de sate ten oosten daarvan (FC39) in 1832 en 1853 zich in de percelering nog inmiddels gedempte grachten aftekenden. Vergiste Eekhoff zich bij zijn localisatie?

Eigenaars 

Kerst Piers, te Delfstrahuizen, later te Oosterzee. Dochter: Lioeits Carste Piersdr. Zij trouwde met Anske Sipkes ("Sthynthiema") uit Eesterga. Dochter: Lol Anske Sipckesdr. Zij trouwde met Jaen Aenckes, grietman. Zonen: Christiaen van Oosterzee, grietman, op het Blauwhuis; en Bernardus van Oosterzee op de state te Oosterzee.

P.N. Noomen: De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners

Het ouderlijk huis van Klaas Meerding in Oosterzee.

De oorsprong ligt in Friesland, waar op 21 april 1889 in het gezin van rijtuigenmaker Hendrik Meerding in Langezwaag een eerste zoon werd geboren, genaamd Klaas Hendriks Meerding, vernoemd naar zijn grootvader. Na het afronden van zijn lagere schoolopleiding trad hij toe tot het familiebedrijf van zijn vader, dat zich inmiddels had uitgebreid met activiteiten op het gebied van rijwielen en auto's.

www.mego-minimax.info

Vraag van Anneke Bosscha : Van Alie Touwen-Bosscha uit Meppel, nicht van mijn man Koop Bosscha, kregen wij deze foto met de vraag wie hier op staan. Alie staat er zelf ook op, achteraan met de hand naar haar gezicht.

De foto lijkt te zijn genomen tijdens een feestelijke avond georganiseerd door de NOVAC-fabriek in Oosterzee, vermoedelijk ter gelegenheid van een jubileum ter ere van het bestaan van de fabriek. Wij hopen dat iemand kan bijdragen door aanvullende informatie of namen te verstrekken.

Het arkje dat links op de afbeelding te zien is, behoort tot Gert van Maanen. Gert deelt de volgende informatie: Van 1976 tot 1991 bevond zich hier een vestiging van het Instituut voor Oecologisch Onderzoek (biologisch station). Dit instituut was destijds gehuisvest in een woonark in het haventje van Oosterzee. Later werd de locatie verplaatst naar een schoolgebouw net buiten Gietersebrug.

Oosterzee/Eastersee

De Wijnjeterper dominy en it sânde gebod.

Eftergrûn

Abel Ewoldt waard berne yn Sleat op 25.06.1874 en wie in soan fan Jehannes Ewoldt en Treintsje Willems Pot. Syn heit wie weinmakker yn Sleat, de jonge Abel koe tige leare en wie al betiid in goed sprekker. Hy woe dominy wurde, dat wie in dy tiid wol in hiele opjefte. It slagge foartreflik en Abel wie op 29 jierrige leeftyd kandidaat dominy yn Sleat. Op 10.11.1902 wie er as teologysk kandidaat talitten ta de Evangelyske Herfoarme Tsjerke.

Op 13.06.1903 troude er yn Hinnaarderadiel mei Geertje Leenstra, dochter fan Sytze Jarigs Leenstra en Joukje Jehannes Twerda. Se wie in kreaze frou, der hâlde Abel omme raak fan. Dat soe letter wol bliken dwaan. Abel mocht tige oer froulju, der sil wol niks foarkeard by wêze, mar as predikant stiet men wol yn in glêzen hûske. Yn de krante liet it echtpear op 16.06.1903 in advertinsje sette dat A. Ewoldt ber. predikant te Wijnjeterp c.a. en G. Leenstra harren tank útsprutsen foar de protte bliken fan belangstelling dat se troud wienen.

Predikant te Wijnjeterp

Hy waard beroppen yn Wijnjeterp en dy syn yntree op 04.03.1903 yn de Herfoarme Gemeente . Se wienen earst tige oer him te sprekken, want hy wie in rjochtsinnich predikant en in betûft redenaar. Mar dat feroare alle gau, binnen 1 jier nei it houlik betrape skoanmem Trientsje Pot him al dat er de tsjinstfaam net fan de lea ôfbliuwe koe. Dat moast as dominee natuerlik net dwaan, dan krigest gedonder yn ‘e glêzen. Nei ferrin fan tiid wienen der wol gauris wurden tusken man en frou en dat sil wol oer itselde gien wêze. It houlik brocht blykber net wat de beiden der fan ferwachte hienen. Dominy bliuw in swak foar it “swakke” geslacht hâlden en dat hie Geertsje al gau yn ‘e gaten. Ek de gemeenteleden murken dat op, se hienen ek wol troch dat Dominee net allinne mei it sande gebod “Do silst net troubrekke” in striid hie mar ek me it achtste gebod: “Do silst net lige” hie er moaite mei as it sa út kaam. Oer de fierdere gang fan saken yn Wijnjeterp is net sa folle bekend, dat sil wol yn de notulen fan de tsjerke beskreun wêze, mar dat sil wol gefoelich lizze by de tsjerken tink ik. Ik ha der ek mar net nei frege. Der wie wol in sear plak tusken twa skoalmasters yn 1905 wer hy him my bemoeit hat.

Yn Eastersee en Echten

Der wienen se mar wat bliid mei him doe er it berop oannaam. Op 25.06.1906 dy hy der syn yntree. Hy wie de joviale en redenrike dominy wer se ferlet fan hienen. Mar se wisten net, dat se in kat yn de sek kochten.
It houlik wie net goed fan it dominys echtpear , dôchs krigen se trije bern. In jonkje en twa famkes. Mar dat brocht gjin semint tusken de (twa) stienen. Der kaam in tsjinstfaam yn tsjinst, Margaretha Bosma , sis mar Greetsje.

Ja, der hienen je it wer. Hy koe er net ôf bliuwe fansels. Er kamen klachten by it klassikaal bestjoer en de dominy waard skorst. Hy is letter, nei “ûndersyk” dôchs noch frij sprutsen en mocht wer preekje. Mar it tsjinstfaam bliuw him lûken en er kaam in nije klacht. It provinsjaal tsjerkebestjoer skorste him “wegens onchristelijke levenswandel” foar in jier en tagelyk hâlden se in diel fan syn lean yn (trije moanne) Dat wie op 19 july1909. Ja, doe wie út mei de frijerij en moast Greetsje de doar út, want fan de leafde koe ek in dominee net libje. De preekfeint ferspruts betterskip en dat wie ek de reden dat it tsjerkelyk bestjoer him wer tastie syn amt wer út te oefenje. Mar net foar lang !!!!

In nije ferlieding

Foar Greetsje kaam Lamkje van Zanden yn de húshâlding fan de dominy, har mem wenne yn Rottum. En wer koe Abel dizze frou net my rêst litte. Syn hormoanen spielen wer tige op en hy koe se blykber net yn betwang hâlde. Dat kaam net goed en brocht ûnrêst yn it gesin. Yn 1911 hie syn frou Geertsje har nocht en sette ôf nei har mem. It wie har oer de skuon rûn, se hie genôch fan dat gedoch fan har man. Se koe it net mear oansjen wat dy beiden ûnder har eagen dienen en net neilieten te dwaan. Beiden hienen no frij spul yn dy wiken dat se er net wie. De wite reek kaam noch krekt net út de skoarstien. Doe Geertsje wer om kaam, kaam in fersoening ta stân en krige Lamkje in augustus nije betrekking yn Ljouwert. Mar nee hear, it rûn wer út de hân, de dominy socht har stees wer op yn Ljouwert dat op least tsjinne de tsjerkeread in nije klacht yn by it klassikaal bestjoer wat op 21 february 1912 behannele wurde soe.

Sûndige tsjin it sechste gebod ? : Do silst net deadzje.

“Ewoldtsbregje”, 16 february 1912.

Dy dei wie Geerstje nei har mem yn Snits west op ‘e fyts. Ôfspraak wie, dat har man Abel har jûns wer ophelje soe út Hommerts wer se elkoar by in swager ûntmoetsje soe. Dat is bard en tsjin tsien oere gie it pear op ‘e fyts nei hûs ta. It wie mistich en dûnker mar harren lampe ferljochten it paad wol en er wie hast gjin ferkear.
De preekfeint ried foarop en derefter syn frou, sa fertelde de dominy letter. By it “tiltsje” it brêchje dus, hearde de dominy ynienen in “plom” en in skriuw, sa as er sei. Syn frou wie it wetter yn fytst. Hy wie direkt werom gien en hie har heal op ‘e wâl krige en wie doe om help gien nei it tichtst bysteande hûs. Mar doe se werom kamen mei twa man wie syn frou al ferstoarn. Ferdronken sa it hiet.

Dôchs wienen der in protte fertochte punten dy net kloppen, sadat it gerjocht de folgende dei de predikant in finzenis naam. Er wie wol in heel sterk fermoeden, dat de dominy har earst ombrocht , har yn it wetter sakje litten hat, er wer heal út helle en doe om help sykjen gie. Twa pleatselike artsen rapportearen dat mefrou yn it wetter terjochte kaam wie, nei dat se op in oare manier om it libben brocht wie.

Op 5 en 6 juny 1912 twa dagen lang tsjinne de saak yn Hearrenfean mei net minder dan 32 tsjûgen. De nijsgjirrichheid wie sa grut, dat er drommen minsken bûten bliuwe moasten en der net yn koenen. It ûndersyk nei it ûngefal wie net goed bart. It wie tige amateuristysk west. Wol kamen er in protte tsjinstridichheden oan it ljocht. De dominee spruts him sels faak tsjin en wist op protte fragen gjin dúdlik antwurd te jaan. Hoewol er in grut oantal “deskundigen” wienen koenen se it bewiis net leverje dat de dominy skuldich wie. Wol wienen se fan miening dat er in protte dingen net kloppen.

Bygelyks: De ûnderbroek fan de dominee soe wiet wêze moatte, sa djip hie er yn it wetter west om har er út te heljen. Mar neffens tsjûgen wie dat net sa. Hy wie mar krekt ta de ankels wiet west. Hy soe foarop fytst ha, mar in tsjûge hie sjoen, dat net sa wie. It domineeske hie san en gerskes tusken de fingers hân, mar dat soe wer kaam wêze dat se “efkes”fan de fyts ôf west wie. Se hie skrammen yn it gesicht, mar dat soe wer fan de fal yn it wetter kaam wêze. En gean sa mar troch. Der wienen fragen en nochris fragen wer gjin dúdlik antwurd op kaam. Mar hy waard frij sprutsen by gebrek oan bewiis. It koe net bewezen wurde. It gerjocht wie wol fan miening dat dizze dominy, dizze aartsliger sa as de rjochtbank sei , wol ta in moard yn steat wie.

Út it amt set

Troch it provinsjaal tsjerkebestjoer fan Fryslân is by útspraak fan 3 juny 1912 Abel Ewoldt, predikant by de Nederdútsk Herfoarme Gemeente te Eastersee en Echten skuldich ferklearre oan ûnkristlike wannel en út syn amt fan predikant yn de Nederlâns Herfoarme Tsjerke set.

De rjochtsaak die yn dy tiid hiel wat opskuor, de krante moast mei 2000 stikst fermeardere wurde, safolle fraach wie er nei. Op de begraffenis fan syn frou hat er net west, al mocht dat wol. Geertje Leenstra is beïerdige op it tsjerkhôf te Eastersee Bierum . Ûnder op har grêfstien stiet:

Waar zachte banden andren binden,
In eigen huis, droeg zij haar zwaarste kruis.
Haar liefde mocht slechts ontrouw vinden
Gods trouw zij met haar in zijn Vaders huis.

Op 15.11.1912 is Abel Ewoldt (38 jier) opnij boaske, no my Lamkje van Zanden (21 jier), Lamkje wie in dochter fan Otte van Zanden en Hiltje de Wilde. Se binne ferhûze nei Haarlim en ha der in boekwinkel iepene.

Abel Ewoldt & Lamkje van Zanden

© Henk F. Hansma
Hemrik